Staande klokken

Zoals we eerder zeiden, is de staande klok eigenlijk ontstaan vanuit een hangklok, een lantaarnklok om precies te zijn. Want in de 17de eeuw was de lantaarnklok in Engeland in zwang. Deze hangklok, van geel koper (messing) gemaakt, hangt aan een beugel aan de wand. De antieke klok wordt aangedreven door gewichten welke aan koorden hangen. De gewichten hangen onbeschermd onder de klok. Ter bescherming heeft een onbekende eens een halfrond hekje onder de klok gezet.

De volgende fase was een slanke staande kist waarop men de lantaarnklok neerzette en de staande klok in zijn meest eenvoudige vorm was geboren. In een iets later stadium kreeg de klok zelf ook een beschermkap. De staande klok is een geheel eigen leven gaan leiden en de oude lantaarnklok is gelukkig gehandhaafd. Op dit moment zijn staande antieke klokken voorzien van een lantaarnwerk erg zeldzaam. Rond 1676 werd namelijk de ankergang toegepast door de Engelse uurwerkmaker William Clement. Er zijn nu meerdere soorten antieke staande klokken te onderscheiden.

Duitse en Oostenrijkse staande klokken

Vanaf de 16de eeuw zijn staande klokken al bekend in Duitsland. Echter betreft het hier geen standaard vormgeving, maar incidentele creaties. Pas door invloed vanuit Engeland en Frankrijk ontstaat het type klok dat tot het Duitse meubilair behoort. Inzicht krijgen in Duitse staande klokken is niet eenvoudig. Duitsland is lang een oppervlakkige samenbundeling geweest van een groot aantal kleinere staatjes met elk hun eigen potentaat die zijn eigen hof hield.

In het begin van de achttiende eeuw zien de kasten er óf erg Engels óf juist erg Frans uit: eenvoudige rechte kasten met vierkante wijzerplaat, óf een soort late religieuse op piedestal. Omstreeks 1730 ontstaan er kasten die herkenbaar Duits zijn. Vaak is de romp van de kast nauwelijks smaller dan kap en voet, soms dijt hij zelfs naar buiten uit óf hij is juist naar binnen toe getailleerd.

Nederlandse staande klokken

De Amsterdamse staande klok: In de 18de eeuw evolueert de staande klok stap voor stap naar het adembenemende meubel dat de Amsterdamse koopmanshuizen sierde en dat geldt niet alleen voor de kasten. In deze tijd werd de klok naast tijdmeter tevens statussymbool; dikwijls een toonbeeld van grote rijkdom. De uurwerken kregen allerlei extra's die met tijdaanwijzing niets te maken hadden. Uitvoerige mechanische toevoegingen; varende scheepjes tegen een beschilderde achtergrond. Ook landelijke scènes met bewegende dieren, galante voorstellingen en dergelijke. Daarnaast bouwde men vaak grote speelwerken in; de klok speelde elk half en heel uur een melodietje.

De staande Friese klok: Naast de Amsterdamse staande klok vinden wij in Nederland nog de zeldzaam voorkomende staande Friese klok. Een enkele Friese uurwerkmaker vervaardigde staande klokken naar Amsterdams voorbeeld; voor de eenvoudiger bedeelde cliënt maakte men uiteraard iets anders. De staande Friese klok in eenvoudige uitvoering is gemaakt op basis van de staartklok; het uurwerk is gelijksoortig, de wijzerplaat is beschilderd. De kasten zijn van met meekrap gekleurd eikenhout of van beschilderd zachthout. Een uitzondering hierop waren de meesterlijke staande klokken van Tjeerd Radsma uit Harlingen. Deze uurwerkmaker bouwde fraaie staande klokken naar Amsterdams model de hij voorzag van een planetarium.

De staande Ruempol: Een andere, zeer zeldzame, staande klok werd gebouwd door Goslinck Ruempol te Laaren. Deze zeer bekwame uurwerkmaker, bekend door zijn typische stoelklokken, heeft zijn staande klokken vermoedelijk op bestelling gemaakt.

Brabantse en Limburgse staande klokken: In Brabant en Limburg maakte men in de 18de eeuw staande klokken die in eiken kasten werden geplaatst. Deze klokken, waarvan de kasten vaak eenvoudig maar robuust waren, hadden uurwerken die grotendeels leken op die van de Friese klokken. Ze waren voorzien van beschilderde wijzerplaten en hadden soms ook eenvoudige houtsnijwerkdecoraties. De klokken waren bedoeld voor de meer welgestelde bewoners van het platteland en werden vaak gezien als een teken van status en welvaart. Hoewel ze minder gedetailleerd waren dan de Amsterdamse klokken, straalden ze een charmante, landelijke eenvoud uit die kenmerkend was voor deze regio's.

Regulateurs: De term "regulateur" verwijst naar een specifieke soort staande klok die werd ontwikkeld voor maximale nauwkeurigheid. Deze klokken werden vaak gebruikt in wetenschappelijke instellingen of door horlogemakers als referentieklok. Een regulateur is herkenbaar aan zijn slanke, elegante kast en de lange slinger. Het uurwerk is meestal van zeer hoge kwaliteit, met precisie-onderdelen zoals een ankergang of zelfs een compensatieslinger om de tijdsmeting zo accuraat mogelijk te maken. Regulateurs zijn vaak minder decoratief dan andere staande klokken, maar ze worden zeer gewaardeerd om hun technische perfectie en tijdloze ontwerp.

Engelse staande klokken

Engelse staande klokken, vaak aangeduid als "grandfather clocks," zijn beroemd om hun elegante en verfijnde ontwerpen. Ze ontstonden in de late 17e eeuw en werden al snel een statussymbool in veel Engelse huishoudens. De kasten waren vaak gemaakt van hoogwaardig hout, zoals eiken, mahonie of walnoot, en waren rijkelijk versierd met houtsnijwerk en inlegwerk. Het uurwerk van een Engelse staande klok was doorgaans voorzien van een 8-daags mechanisme, vaak met een melodieus slagwerk dat elk kwartier klonk. Veel van deze klokken hadden een complexe wijzerplaat met maanstanden, kalenderindicaties en soms zelfs astronomische functies. Engelse staande klokken zijn vandaag de dag gewilde verzamelobjecten vanwege hun vakmanschap en de verfijning die ze aan elk interieur toevoegen.

Franse staande klokken

Franse staande klokken, ook wel "comtoise klokken" genoemd, zijn afkomstig uit de Franche-Comté regio en staan bekend om hun sierlijke en kunstzinnige uitstraling. Deze klokken waren vaak rijkelijk versierd met vergulde decoraties en gedetailleerd snijwerk, en hadden een elegante, slanke kast met een boogvormige top. De Franse staande klokken bevatten vaak een 8-daags uurwerk met een karakteristieke, langzame slag en een melodieus klokkenspel. De wijzerplaat was meestal van geëmailleerd metaal en werd omringd door florale motieven of religieuze symbolen. Franse klokken waren niet alleen functionele tijdmeters, maar ook kunstwerken die een belangrijke rol speelden in de decoratie van aristocratische woningen. Ze worden gewaardeerd om hun artistieke waarde en verfijnde techniek.

Waarom kiezen voor een staande klok?